नेपालको इतिहास स्वाधीनताको संघर्ष, बलिदान, र परिवर्तनको कथा हो। प्रजातन्त्र दिवस नेपाली जनताको त्यही संघर्ष र बलिदानलाई सम्झने विशेष अवसर हो। आजको दिन हामीले प्रजातन्त्र प्राप्तिको लागि भएका त्याग, संघर्ष, जनआन्दोलन, र बलिदानलाई सम्झनु पर्दछ। नेपालमा प्रजातन्त्रको यात्रा सहज थिएन। यो धेरै उतार-चढाव, संघर्ष, र बलिदानबाट आएको परिणाम हो। नेपालको इतिहासलाई हेर्दा, शासकीय व्यवस्थाको रूपमा विभिन्न चरणहरू देख्न सकिन्छ। प्राचीनकालदेखि नेपाल विभिन्न राजवंशहरूको शासनमा थियो। १८४६ सालमा जंगबहादुर राणाले कोत पर्वपछि नेपालमा राणा शासनको शुरुवात गरे। यसले नेपाललाई झन्डै १०४ वर्ष लामो जहानियाँ राणा शासनको अन्धकार युगमा लग्यो। त्यसपछि २००७ सालको क्रान्तिले प्रजातन्त्रको स्थापना गर्यो। तर, प्रजातन्त्र लामो समय टिकेन, र राजतन्त्र फेरि फर्कियो।

२०४६ सालको जनआन्दोलन र बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना

२०४६ सालको जनआन्दोलन नेपाली राजनीतिक इतिहासको महत्वपूर्ण मोड थियो। राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा प्रजातन्त्र खारेज गरी पञ्चायती व्यवस्था लागू गरेका थिए, जसमा कुनै पनि दललाई कानुनी रूपमा राजनीतिक क्रियाकलाप गर्न निषेध गरिएको थियो।

पञ्चायती व्यवस्थाको विरोध गर्दै नेपाली कांग्रेस र विभिन्न वामपन्थी दलहरूले संयुक्त रूपमा आन्दोलन थाले। जनताले निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्यको माग गर्दै देशव्यापी आन्दोलन चलाए। २०४६ सालको आन्दोलनको नेतृत्व नेपाली कांग्रेस, नेकपा (एमाले) लगायतका दलहरूले गरेका थिए। व्यापक जनसहभागिता, प्रदर्शन, हड्ताल, र संघर्षपछि राजा वीरेन्द्रले जनताको माग स्वीकार गर्दै २०४६ साल चैत्र २६ गते बहुदलीय व्यवस्था पुनःस्थापना गर्ने घोषणा गरे। यससँगै नेपालमा संवैधानिक राजतन्त्र र बहुदलीय लोकतन्त्रको शुरुवात भयो। तर, बहुदलीय व्यवस्थाको पुनर्स्थापनासँगै राजनीतिक अस्थिरता बढ्यो। सत्ताको लागि दलहरूबीच निरन्तर संघर्ष हुन थाल्यो, भ्रष्टाचार र बेथितिले जनतामा असन्तोष बढ्यो। यही असन्तोषकै बीच अर्को ठूलो राजनीतिक आन्दोलन जन्मियो—माओवादी जनयुद्ध।

२०५२ सालको माओवादी जनयुद्ध

नेपालमा बहुदलीय व्यवस्था २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि पुनःस्थापित भएको थियो। तर, २०४७ सालको संविधानले जनताका आधारभूत आर्थिक, सामाजिक, र राजनीतिक समस्याहरूको पूर्ण समाधान गर्न सकेन। नेपालमा वर्गीय विभाजन, जातीय भेदभाव, गरिबी, बेरोजगारी, भू-स्वामित्वको असमानता, र भ्रष्टाचार जस्ता समस्या कायमै थिए। २०५० को दशकको प्रारम्भमा नेपालमा गहिरो असन्तोष देखा पर्न थाल्यो। जनताले अपेक्षित विकास देख्न सकेनन्। राजनीतिमा अस्थिरता बढ्दै गयो। सरकारहरूले जनअपेक्षाअनुसार सेवा दिन सकेनन्, जसका कारण ग्रामीण क्षेत्रका जनतामा असन्तोष चुलियो। यही असन्तोषलाई आधार बनाएर नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) ले “जनवादी क्रान्ति” को नारा दिँदै २०५२ साल फागुन १ गतेबाट सशस्त्र संघर्ष सुरु गर्यो। माओवादीको नेतृत्वमा पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड), बाबुराम भट्टराई, रामबहादुर थापा (बादल) लगायतका नेताहरू थिए।

२०५२ फागुन १ गते नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) ले सशस्त्र जनयुद्ध सुरु गर्ने घोषणा गर्यो। जनयुद्धको मुख्य उद्देश्य नेपाललाई “जनवादी गणतन्त्र” बनाउने थियो। उनीहरूले राजतन्त्रको अन्त्य, सामन्तवादको उन्मूलन, वर्ग संघर्ष, र समानतामा आधारित समाजको निर्माणको लक्ष्य राखेका थिए। जनयुद्धको दौरान माओवादीले ग्रामीण क्षेत्रलाई आफ्नो आधार क्षेत्र बनाएर राज्यविरुद्ध सशस्त्र संघर्ष थाले। सरकारी सेना र माओवादी लडाकूहरूबीच देशभर हिंसात्मक संघर्ष चल्यो। यो युद्ध झन्डै १० वर्षसम्म चल्यो, जसमा करिब १७,००० भन्दा बढी मानिसले ज्यान गुमाए। हजारौं मानिस बेपत्ता पारिए, लाखौं विस्थापित भए, र देश ठूलो द्वन्द्वमा फस्यो। जनयुद्धकै प्रभावका कारण नेपालमा ठूलो राजनीतिक परिवर्तन आयो। सशस्त्र द्वन्द्वका कारण माओवादीको शक्ति बढ्दै गयो, जसले २०६२/६३ सालको अर्को जनआन्दोलनको आधार तयार गर्यो।

२०६२/६३ सालको दोस्रो जनआन्दोलन र गणतन्त्रको स्थापना

२०५८ सालमा राजा वीरेन्द्र र उनको परिवारको हत्यापछि ज्ञानेन्द्र शाह राजा बने। उनले सत्ता आफ्नो हातमा लिंदै २०६१ सालमा संसद विघटन गरे र प्रत्यक्ष शासन लागू गरे। यसले राजनीतिक दलहरू, नागरिक समाज, र जनतामा ठूलो असन्तोष सिर्जना गर्यो। २०६२/६३ सालको जनआन्दोलनमा नेपाली कांग्रेस, नेकपा (एमाले), नेकपा (माओवादी) लगायतका दलहरूले संयुक्त रूपमा भाग लिए। आन्दोलन अत्यन्त शक्तिशाली बन्यो। देशव्यापी हड्ताल, प्रदर्शन, जुलुस, र नागरिक अवज्ञाका कार्यक्रमले सिंहदरबार हल्लायो। तीव्र जनआन्दोलनका कारण राजा ज्ञानेन्द्र बाध्य भए, र २०६३ साल वैशाख ११ गते उनले पुनः जननिर्वाचित संसद पुनर्स्थापना गर्ने घोषणा गरे। यो आन्दोलनको मुख्य उपलब्धि भनेको राजतन्त्रको अन्त्य हुनु थियो। २०६३ सालको अन्तरिम संविधानअनुसार नेपाललाई गणतन्त्र घोषित गरियो, र २०६५ साल जेठ १५ गते संविधान सभाले नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा गर्यो।

प्रजातन्त्रका लागि लडेका शहिदहरू
नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि हजारौं शहीदहरूले आफ्नो ज्यान गुमाएका छन्। उनीहरूको योगदानले नेपाललाई आजको गणतान्त्रिक स्वरूपमा ल्याएको छ। केही प्रमुख शहीदहरूको संक्षिप्त परिचय यस प्रकार छः

१. शहीद शुक्रराज शास्त्री: नेपालमा प्रजातन्त्रको ज्योति जलाउने पहिलो शहीदमध्ये शुक्रराज शास्त्री हुन्। उनी शिक्षित व्यक्ति थिए र नेपालमा जनताको शासन हुनु पर्छ भन्ने विचार राख्थे। १९९७ सालको क्रान्तिमा उनको नेतृत्व थियो। उनलाई टेकुस्थित खोला किनारमा झुन्ड्याएर मृत्युदण्ड दिइयो।

२. शहीद धर्मभक्त माथेमा: धर्मभक्त माथेमाले नेपाली समाजमा प्रजातन्त्रको बीउ रोप्न अहम् भूमिका खेले। उनी आर्य समाजका सदस्य थिए र समाज सुधारमा लागेको थिए। उनलाई १९९७ सालमा रातारात सिंहदरबार नजिक झुन्ड्याइयो।

३. शहीद दशरथ चन्द: नेपाली प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा अग्रणी भूमिका खेलेका दशरथ चन्दलाई पनि १९९७ सालमा राणा सरकारले गोली हानेर हत्या गर्यो।

४. शहीद गंगालाल श्रेष्ठ: १९९७ सालमा प्रजातन्त्र स्थापनाको लागि संघर्ष गरेका गंगालाल श्रेष्ठलाई पनि गोली हानेर हत्या गरियो।

५. माओवादी जनयुद्धका शहीदहरू: जनयुद्धको समयमा माओवादीका कैयौं कार्यकर्ता र सेनाका जवानहरू शहीद भए। बाबुराम भट्टराई, पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड) लगायतका नेताहरूको नेतृत्वमा भएका आन्दोलनमा हजारौंले बलिदान दिए।

६. २०६२/६३ जनआन्दोलनका शहीदहरू : राजा ज्ञानेन्द्रविरुद्धको आन्दोलनमा झन्डै ३० जना नागरिक शहीद भए। अनिल अधिकारी, प्रमोद श्रेष्ठ, पूर्ण विक जस्ता युवाहरूको बलिदानले नेपाललाई गणतन्त्रतर्फ डोऱ्यायो।

नेपालको लोकतान्त्रिक यात्रा संघर्षमय रहँदै आएको छ। २०४६ सालको जनआन्दोलनले बहुदलीय लोकतन्त्र पुनःस्थापित गर्यो, २०५२ सालको जनयुद्धले गणतन्त्रको मार्ग खोल्यो, र २०६२/६३ सालको जनआन्दोलनले राजतन्त्रलाई अन्त्य गर्दै नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र बनायो।नेपालको लोकतान्त्रिक यात्रा संघर्षमय रहँदै आएको छ। प्रजातन्त्रका लागि लडेका शहीदहरूको बलिदानले नै आज नेपाल गणतन्त्र भएको छ। उनीहरूको सपनालाई साकार पार्न हामीले सुशासन, समृद्धि, र स्थायित्वतर्फ ध्यान दिनु आवश्यक छ।

आजको दिन हामीले प्रजातन्त्र प्राप्तिका लागि भएका बलिदान, संघर्ष, र आन्दोलनहरूलाई सम्झनु पर्छ। प्रजातन्त्रलाई बलियो बनाउनका लागि कानुनी शासन, पारदर्शिता, उत्तरदायित्व, र समावेशी नीतिहरू अपनाउनु आवश्यक छ।

नेपालका सम्पूर्ण जनतालाई प्रजातन्त्र दिवसको हार्दिक मंगलमय शुभकामना !